स्विट्जरल्याण्डमा मानव न्युरोनबाट कम्प्युटर निर्माण, ऊर्जा दक्षतामा अद्भुत सफलता

काठमाण्डौ । काठमाण्डौ । विज्ञान र प्रविधिको इतिहासमा अर्को क्रान्तिकारी अध्याय लेखिँदैछ-‘जीवित कम्प्युटर’ (Living Computer) को रूपले।

स्विट्जरल्याण्डका वैज्ञानिकहरूले मानव मस्तिष्कका न्युरोन (Brain Cells) बाट बनेका सूक्ष्म अर्गेनोइडलाई कम्प्युटर प्रणालीसँग जोडेर “बायोकम्प्युटर” विकास गर्न सफलता पाएका छन्।

यो परियोजना हाल FinalSpark नामक स्विस प्रयोगशालामा अघि बढिरहेको छ। प्रयोगशालाका अनुसन्धानकर्ताहरूले मानव दाताबाट प्राप्त मस्तिष्क कोषहरूलाई इलेक्ट्रोड प्लेटमा राखी सूक्ष्म विद्युत संकेत पठाउने र ती कोषहरूले त्यसअनुसार प्रतिक्रिया दिने प्रविधि विकास गरेका हुन्।

संकेत थिच्दा ‘सोच्ने’ कोषहरू

वैज्ञानिकहरूको भनाइअनुसार जब कम्प्युटर कीबोर्डबाट कुनै बटन थिचिन्छ, हल्का विद्युत संकेत ती जीवित न्युरोनसम्म पुग्छ र तिनमा सूक्ष्म प्रतिक्रिया देखिन्छ-जसलाई EEG वेभ जस्तै तरंगका रूपमा अभिलेख गरिन्छ। यसले देखाउँछ कि ती कोषहरूले सूचना ग्रहण र प्रतिक्रिया दुवै गर्न सक्छन्।

हालसम्म ती अर्गेनोइडहरू करिब चार महिनासम्म जीवित राख्न सकिने परीक्षण सफल भएको छ। तर अझै पनि यी ‘जीवित कम्प्युटर’लाई दीर्घकालीन रूपमा कार्यशील राख्ने चुनौती ठूलो छ-विशेषगरी रगत आपूर्ति, अक्सिजन र पोषणको निरन्तर प्रवाहको अभावले।

उर्जा खपतमा अभूतपूर्व दक्षता

अध्ययन अनुसार यस्तो बायो-कम्प्युटिङ प्रणालीले हाल प्रयोग भइरहेका सिलिकन-आधारित कम्प्युटरहरू भन्दा दर्जनौं गुणा कम ऊर्जा प्रयोग गर्नेछ। यसले भविष्यमा AI प्रशिक्षण र डेटा प्रोसेसिङ कार्यहरूमा क्रान्ति ल्याउन सक्ने अनुमान गरिएको छ।

अमेरिकाको जोन हप्किन्स विश्वविद्यालयदेखि अष्ट्रेलियाको Cortical Labs सम्मका अनुसन्धानकर्ताहरूले यस अवधारणामाथि काम गरिरहेका छन्। Cortical Labs ले त सन् २०२२ मै न्युरोन नेटवर्क प्रयोग गरेर पुरानो भिडियो गेम “Pong” खेल्न सक्षम प्रणाली पनि प्रदर्शन गरेको थियो।

अनुसन्धानको दायरा र औषधि परीक्षणमा प्रयोग

यी बायोकम्प्युटरहरू भविष्यमा अल्जाइमर, पार्किन्सन, अटिज्मजस्ता मस्तिष्क रोगहरू बुझ्न, नयाँ औषधिको प्रभाव परीक्षण गर्न, र मानव मस्तिष्कको विकास प्रक्रियाबारे गहिरो अध्ययन गर्न उपयोगी हुने अपेक्षा गरिएको छ।

विज्ञानविज्ञहरूको भनाइमा, “हामी अहिले कम्प्युटरले सोच्ने होइन, सोच्ने कोषहरूले कम्प्युटर चलाउने दिशामा पुगेका छौं।”

नैतिकता र चेतनाको बहस

तर, यो अद्भुत प्रगतिले नयाँ नैतिक प्रश्नहरू पनि जन्माएको छ-यी जीवित कोषहरूलाई कहाँसम्म “सजीव” मान्ने ? के यिनीहरूमा चेतनाको कुनै प्रारम्भिक रूप जन्मिंदैछ ?

वैज्ञानिकहरू भन्छन्, “हालका अर्गेनोइडहरू चेतनाशून्य छन्, तर भविष्यमा मस्तिष्क-जस्ता व्यवहार विकास भएमा नैतिक नियन्त्रण कडा गर्नैपर्छ।”

मानव दाताबाट कोष लिँदा consent र गोपनीयता सुनिश्चित गर्नुपर्ने, र यस प्रविधिले कुनै अनियन्त्रित प्रयोगमा प्रवेश नगरोस् भनेर कडा नीति बनाउने सिफारिस पनि भइरहेको छ।

‘सिलिकन’ बाट ‘सेल’ तर्फको यात्रा

विश्वका प्रमुख टेक कम्पनीहरू अहिले ऊर्जा–सघन डेटा सेन्टरहरू चलाउँदै आएका छन्। तर यी जीवित न्युरोन–आधारित कम्प्युटरहरू सफल भए भने भविष्यमा ‘सिलिकन चिप’ होइन, ‘मानव कोष’बाट बनेका सर्वरहरूले कृत्रिम बुद्धिमत्ताको आधार तय गर्नेछन्।

विज्ञान विश्लेषकहरू भन्छन्-“आज हामी मस्तिष्कको सञ्जाल बुझ्न खोज्दैछौं, भोलि मस्तिष्क नै कम्प्युटरको सञ्जाल बन्नेछ।”

सारांशमा, स्विट्जरल्याण्डको यो प्रयोगशाला बाट सुरू भएको जीवित कम्प्युटर परियोजना अहिले विज्ञान र दर्शन दुवै क्षेत्रमा बहसको केन्द्र बनेको छ।

यो प्रविधि यदि सफल भयो भने, पृथ्वीमा पहिलोपटक ‘सोच्ने मेसिन’ वास्तवमै जीवित हुनेछ-जसले मानव बुद्धिलाई नयाँ स्वरूपमा परिभाषित गर्नेछ।